O tym, że istnieje w kodeksie cywilnym instytucja zachowku powinien dowiedzieć się przede wszystkim spadkodawca. Pełna wiedza na ten temat pozwoliłaby podejmować właściwe decyzje dotyczące majątku. Brak takiej wiedzy rodzić będzie w późniejszym czasie konflikty, często w obrębie najbliższej rodziny. Często bywa tak, że o instytucji zachowku dowiadują się dopiero spadkobiercy – z przedsądowego wezwania do zapłaty.
Czym jest zachowek?
Poprzez zachowek ustawodawca zadecydował co stanie się z częścią majątku zmarłego (a w zasadzie z równowartością części majątku). Artykuł 991 kodeksu cywilnego stanowi, że zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się połowa lub dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W sytuacji gdy do kręgu spadkobierców ustawowych wchodzi tylko jedna osoba (np. jedyne dziecko rozwodnika, na dodatek niepełnoletnie) zachowek wynosić będzie równowartość aż 2/3 tego co posiadał zmarły.
Kwota wskazana w wezwaniu do zapłaty może być w takich sytuacjach naprawdę duża. Oczywistym jest, że szuka się wówczas sposobu, by należność tę obniżyć.
Mając świadomość tego co może wydarzyć się w przyszłości można odpowiednio się zabezpieczyć.
Z zachowkiem mamy najczęściej do czynienia w sytuacji sporządzenia testamentu. Możliwe jest jednak także dochodzenie zachowku, gdy spadkodawca żadnego testamentu nie pozostawił, lecz za życia rozporządził większością swego majątku (np. robiąc darowizny).
Wydziedziczenie
Jeżeli spadkodawca decyduje się na sporządzenie testamentu, to najczęściej próbuje kwestię zachowku uregulować poprzez wydziedziczenie. Wydziedziczenie często bywa nieskuteczne, a jeśli nawet będzie ważne – to może wyrządzić więcej szkody niż pożytku. Spadkobierca testamentowy może być finalnie zobowiązany do zapłaty większej sumy, niż gdyby wydziedziczenia nie było. Zgodnie z art. 1011 kc zstępni wydziedziczonego (np. jego dzieci) są uprawnieni do zachowku. Jeżeli dzieci są małoletnie to ich zachowek będzie wynosił 2/3 udziału (czyli więcej niż wynosiłby zachowek należy ich wydziedziczonemu rodzicowi).
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia
Jeżeli pomiędzy spadkodawcą a uprawnionym do dziedziczenia po nim istnieje porozumienie, to możliwe jest zawarcie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia (art. 1048 kc). Umowę taką trzeba zawrzeć w formie aktu notarialnego. Ma ona ten skutek, że zarówno podpisujący umowę spadkobierca ustawowy, jak i jego zstępni (dzieci, wnuki) są trwale wyłączeni od dziedziczenia, a tym samym nie mają roszczenia o zachowek.
Rozporządzenie przedmiotami spadkowymi za życia
Zachowek będzie tym mniejszy, im mniejszy będzie spadek. Oczywiście mówimy to w dużym uproszczeniu, gdyż na potrzeby zachowku do spadku dolicza się także wartość rzeczy, których spadkodawca w chwili śmierci już nie posiadał.
Artykuł 993 kodeksu cywilnego stanowi m.in., że przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Pamiętać należy, że Sądy jako darowiznę potraktować mogą również inne umowy (nie nazwane darowizną), które noszą cechy wzbogacenia tylko jednej ze stron.
Istnieje jednak cały szereg możliwości takiego pokierowania swoim majątkiem przez przyszłego spadkodawcę, aby wskazani w testamencie spadkobiercy nie byli zaskakiwaniu koniecznością zapłaty niebotycznego zachowku.
Co w sytuacji gdy już otrzymaliśmy wezwanie do zapłaty zachowku?
Pierwszą rzeczą jaką należy sprawdzić, to czy wzywający jest w istocie uprawniony do zachowku. Bywa i tak, że o zachowek występuje rodzeństwo zmarłego – pomimo, że nie są to osoby wymienione w art. 991 kc.
Zasadność roszczenia może zależeć od tego ile czasu minęło od śmierci spadkodawcy. Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem lat 5 od ogłoszenia testamentu (art. 1007 kc). W przypadku roszczenia o uzupełnienie zachowku, termin przedawnienia wynosi 5 lat od chwili otwarcia spadku. Przedawnienie będzie szczególnie istotne w sytuacji, gdy małżonkowie wspólnie darowali swoją nieruchomość, zaś roszczenie o zachowek pojawiło się po śmierci drugiego z małżonków-spadkodawców. W zależności od tego ile czasu upłynęło od śmierci pierwszego z małżonków – połowa roszczenia może być już przedawniona.
Wreszcie należy ustalić, czy dochodzący zachowku sam nie otrzymał od spadkodawcy darowizn. Darowizny takie zaliczane są na należny zachowek niezależnie od tego jak dawno zostały poczynione. Co więcej – wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Nie ma więc znaczenia wartość darowizny wpisana np. w akcie notarialnym. Przykładowo – działka podarowana dziecku 30 lat temu będzie zaliczona na należny mu zachowek i to w oparciu o aktualne ceny.
Zaprezentowany powyżej temat, to tylko fragment problematyki zachowku. Jeżeli macie Państwo zbliżony problem, to zapraszam na konsultacje do kancelarii. Jeżeli jesteście z Tczewa, Pruszcza Gdańskiego, Pelplina, Malborka, Starogardu Gdańskiego lub Gniewu to dojazd do kancelarii nie powinien Wam zająć dłużej niż pół godziny.